Gastvrijheid voor de vreemdeling (deel 2)

Hoe om te gaan met vreemdelingen en vluchtelingen? Het is een van de grootste politieke thema’s in Nederland. Maar het is ook een van de belangrijkste thema’s in de Bijbel. In deze 2-delige serie laat Ruben Hadders zien hoe gastvrijheid eruit zag en hoe de schending hiervan leidde tot een van de grootste drama’s in de geschiedenis van Israël.

Als Abraham op een dag drie mannen ziet aankomen, snelt hij uit zijn tent en geeft hij een typisch voorbeeld van oosterse gastvrijheid (Genesis 18). Het is de perfecte uitvoering van wat later Israëls grondwet zou worden: ‘heb je naaste lief als jezelf’. “Behandeling vreemdelingen die bij jullie wonen als geboren Israëlieten. Heb hen lief als jezelf, want jullie zijn zelf vreemdelingen geweest” (Lev.19:33) Dat het schenden van de gastvrijheid – van het gastrecht – grote gevolgen kan hebben, blijkt uit de geschiedenis in Richteren 19.

‘Blijf nog even’

We lezen daar over een Levitische man, die als vreemdeling woont in de bergen van Efraïm, een bosrijk gebied ten noorden van Jeruzalem. (Eigenlijk waren de Levieten als ergens te gast, zij hadden namelijk geen eigen grondgebied zoals de andere stammen van Israël.) Hij komt daar een leuke dame tegen, uit Bethlehem, en neemt haar als bijvrouw. Monogamie was in die tijd nog niet bepaald de standaard. Dat geldt blijkbaar ook voor het meisje, want die ontmoet een andere leuke man met wie zij het bed in duikt. Het wordt verder niets met die scharrel en na een ruzie met haar man, keert zij terug naar het huis van haar vader.

Toch is de Leviet nog altijd erg gek op haar. Na vier maanden reist hij haar achterna om, zoals de oude Statenvertaling het mooi beschrijft, “naar haar hart te spreken” en haar terug te halen (vs.3). Hij wordt in Bethlehem vriendelijk ontvangen door zijn schoonvader, die erop aandringt dat hij drie dagen blijft – geheel volgens de traditionele invulling van het gastrecht. Weigeren of eerder vertrekken zou als asociaal, als een belediging worden opgevat.

De Leviet blijft daarom drie dagen. Op de vierde dag maakt hij zich klaar om te vertrekken, maar dan zegt zijn schoonvader: “Eet toch eerst wat en wacht tot de zon over haar hoogste punt is” (vs.9). Exact hetzelfde als wat Abraham eerder tegen zijn gast zei: ‘blijf nog even’. Dat doet de Leviet, maar de volgende dag dringt zijn schoonvader er opnieuw op aan om nóg een nacht te blijven: “Het is al laat op de dag. Blijf toch hier slapen. Kijk maar, de zon begint al te dalen. Blijf nog een nacht hier, gun jezelf toch dat genoegen.” En zo blijft hij nog een nacht. Pas aan het einde van de vijfde dag vertrekt de Leviet.

Om de eer

Het is de ultieme vorm van beleefdheid die we in dit verhaal zien. De gast wil zijn gastheer niet beledigen en omgekeerd wil de gastheer het maximale doen voor zijn gast. Beiden gaan tot het uiterste. Als in een onderhandeling, niet om geld of goederen, maar om elkaar zoveel mogelijk eer te bewijzen. En om ook zelf eerbaar te blijven. Want het zou de gastheer ‘zijn eer te na zijn’ om zijn gast weg te sturen of niet maximaal te verzorgen.

‘Vrede zij u’

De Levitische man trekt vervolgens samen met zijn vrouw naar Gibea, een kleine stad in het gebied van Benjamin, op een paar kilometer van Jeruzalem. Het contrast met Bethlehem is groot, want al snel blijkt dat gastvrijheid hier ver te zoeken is. Nergens zijn zij welkom. Ze gaan op het plein zitten en komen dan ’s avonds een oude man tegen, die net terugkomt van zijn werk op het veld. Als de oude man hoort dat zij nergens welkom zijn, zegt hij: “Vrede zij u! Alles wat u ook maar ontbreekt, is bij mij” (vs.20).

Een typisch oosterse uitspraak. De oude man, zelf ook een vreemdeling in de stad, biedt zijn gastvrijheid aan en daarmee dus vrede. “Vrede zij u!”

Bescherming van de gast

En dan, een paar uur later, gebeurt er wat opmerkelijks. De mannen van de stad omsingelen het huis van de oude man en schreeuwen: “Laat die gast van u naar buiten komen, we willen hem nemen” (vs.22). De mannen – ‘zonen van Belial’ (een demon) volgens de Statenvertaling – willen de gast verkrachten. Maar hoe reageert de oude man, de gastheer? “Mensen, bega toch geen schanddaad. Zoiets kunt u niet doen, deze man is bij mij te gast! Ik heb hier mijn dochter, die nog maagd is, en de bijvrouw van mijn gast; laat me die naar buiten sturen. Neem hen maar en doe met hen wat u wilt, maar doe deze man zoiets schandelijks niet aan” (vs.24). De gastheer wil zijn gast beschermen en biedt zelfs zijn eigen jonge, noch maagdelijke dochter aan, als daarmee voorkomen kan worden dat zijn gast iets wordt aangedaan. Het principe van gastvrijheid is diepgeworteld in de ziel van deze oosterse man.

Een moderne westerling zal de houding van deze gastheer maar moeilijk kunnen begrijpen. Waarom beschermt hij wel de Leviet maar niet de vrouwen, waaronder zijn eigen dochter? De reden ligt ‘m in het feit dat vrouwen in de bijbelse cultuur een andere positie innamen en ondergeschikt waren aan mannen. Dat betekent echter niet dat het de mannen niet uitmaakt wat er met hun vrouwen dreigt te gebeuren. Integendeel, het verscheurt hen vanbinnen, zoals blijkt uit het vervolg van deze geschiedenis.

‘Beraadslaag en spreek’

De mannen van de stad willen niet luisteren naar de oude man en de Leviet kan het niet over zijn hart verkrijgen om de dochter van deze vriendelijke gastheer te laten verkrachten. Hij duwt daarom zijn eigen vrouw naar buiten. Die wordt vervolgens de hele nacht verkracht en misbruikt als een seksslaaf.

De volgende morgen ziet de Leviet zijn vrouw voor de deur liggen. Bebloed, uitgeleefd, verkracht. Ze blijkt niet meer in het leven. De Leviet legt haar over een ezel en rijdt hevig ontdaan terug naar huis, naar de bergen van Efraïm. Daar aangekomen, pakt hij een mes en snijdt het lichaam van zijn vrouw in 12 stukken. Elke stam van Israël stuurt hij een lichaamsdeel en vertelt hij over de horror die hij heeft gezien in Gibea. De Israëlieten zijn ontzet: “Zoiets is niet gebeurd of gezien, vanaf de dag dat de Israëlieten uit het land Egypte zijn weggetrokken tot op deze dag. Neem het ter harte, beraadslaag en spreek!” (vs.30). Doe iets! Kom in actie!

Een principiële oorlog

In de volgende hoofdstukken, Richteren 20 en 21, blijkt hoe zwaar deze grove schending van het gastrecht wordt opgepakt. Alle stammen van Israël trekken als één volk op tegen de Benjamieten. Vierhonderd duizend man! Tegenover zo’n 26.000 Benjamieten. “De Israëlieten trokken op en huilden voor het aangezicht van de HEERE tot ‘s avonds toe. Zij raadpleegden de HEERE en zeiden: Zal ik opnieuw de strijd aanbinden met mijn broeder, de Benjamieten? En de HEERE zei: Trek tegen hem op” (vs.23). Het wordt een enorm bloedbad, want de Benjamieten” zijn ware krijgers. Er vallen tienduizenden doden onder Israël en het verdriet is enorm. Maar de Israëlieten vechten door, onder aanvoering van JHWH Zelf! Die dagen lang duurt de strijd, tot het leger van de Benjamieten is verslagen en hun steden zijn verwoest. Het is een gigantisch drama voor de Israëlieten. Maar de zonde van de Benjamieten is te groot om ongestraft te laten, al betekent het bijna het einde van de stam Benjamin.

Gastvrijheid, het principe over hoe je omgaat met vreemdelingen, is het blijkbaar waard om voor te vechten! Het is, evenals het huwelijk, een fundamenteel principe in de schepping. En Israël, als volk van JHWH, had de taak gekregen om deze principes zichtbaar te maken, aangezien de volken om hen steeds meer ‘van God los’ waren geraakt. Om die reden treed JHWH hard op tegen de Benjamieten. En het is niet voor het eerst dat Hij de schending van het gastrecht zo streng veroordeeld.

Als we teruggaan naar de geschiedenis van Genesis 18, ontdekken we dat dit de reden is van Gods rondwandeling op aarde. Hij is onderweg naar Sodom en Gomorra want “hun zonde is heel zwaar” (vs.20). De Sodomieten zijn zich steeds goddelozer gaan gedragen en dat blijkt onder andere uit hun houding ten opzichte van vreemdelingen. Abraham beseft dat zijn hemelse Gast is gekomen om deze steden te oordelen. En dat volgt iets fascinerends: Abraham probeert JHWH op andere gedachten te brengen en over te halen om deze steden te sparen. Hij gaat letterlijk met de Schepper in onderhandeling. Uiteindelijk komen ze tot een deal: als er tien rechtvaardigde mensen worden gevonden, zullen deze steden niet veroordeeld worden.

Er valt veel te zeggen over deze opmerkelijke gebeurtenis, maar waar het in de kern om draait is recht en gerechtigheid. JHWH vertelt Abraham, zijn vriend, wat Hij gaat doen en is bereid om hierover in discussie te gaan. Dat doet Hij omdat Abraham voor zijn nageslacht een voorbeeld in rechtvaardigheid moet zijn. Abraham moet zijn kinderen leren “de weg van de Heere in acht te nemen, door gerechtigheid en recht te doen” (vs. 19). Dat komt tot uiting in het ‘je naaste liefhebben als jezelf’ en in het principe van de gastvrijheid. Het feit dat Abraham opkomt voor de Somieten, laat zien dat hij rechtvaardig is.

Geen oog voor de ander

Hoe anders is dat in Sodom, daar blijkt gastvrijheid ver te zoeken. Want de twee mannen die eerder bij Abraham te gast worden en nu bij Lot onderdak hebben gevonden, worden bedreigd door de Sodomieten die het huis omsingeld hebben. Ook hier hetzelfde verhaal als in Gibea: de mannen van de gast willen de gasten verkrachten. En lot, de gastheer, biedt zijn dochters aan om hen ter beschermen.

Opvallend is dat de Sodomieten helemaal niet geïnteresseerd lijken te zijn in deze jonge maagden. Evenals bij de Benjamieten zijn het mannen die met mannen seks willen! Daar gaat, als je het mij vraagt, een diepere betekenis achter schuil. Want het is met reden dat God de mens als man en vrouw heeft geschapen. Zij zijn verschillend. Mannen vinden hun vrouwen over het algemeen maar vreemde wezens en omgekeerd is een veelgehoord commentaar van vrouwen dat zij niets van mannen begrijpen. Mannen en vrouwen zijn in zekere zin vreemden voor elkaar. Toch is het de bedoeling dat man en vrouw met elkaar verbonden raken en uiteindelijk één worden. Dat is waar het huwelijk om draait: twee vreemden die uiteindelijk één worden. En daar komt heel wat bij kijken, het gaat niet vanzelf! Maar uiteindelijk maak je samen leven mogelijk. Dat is het doel en het getuigenis van het huwelijk. Het is een krachtig getuigenis van Gods plan met de mens, dat in de Schepping is gelegd. Daarin gaat het ten diepste om eenwording, om twee werelden die bij elkaar worden gebracht. Het getuigt van hoe God Zich wil verbinden met de mens.

Gastvrijheid draait in de kern om hetzelfde. Het is weliswaar een ander principe dat in de schepping is gelegd, maar dat is omdat hierdoor andere facetten worden belicht van het grotere verhaal over eenwording. Daarom is niet alleen het principe van het huwelijk heilig in de bijbelse cultuur, maar ook het principe van gastvrijheid. Oog hebben voor de vreemdeling, voor de ander, voor je naaste, betekent ten diepste: oog hebben voor God en Zijn plan met de mens.

De Sodomieten en de Benjamieten hadden hier helaas geen oog voor. Ik persoonlijk denk ik dat dit tot uiting komt in het willen hebben van seks met mensen van hetzelfde geslacht. Er was geen interesse voor het andere geslacht. Niet vanwege een homoseksuele geaardheid, maar omdat zij enkel oog hadden voor hunzelf, voor hun eigen

Onze redelijke godsdienst

Over gastvrijheid en het gastrecht in de Bijbel valt nog veel meer te vertellen, maar duidelijk is dat het een belangrijk thema is. De apostel Paulus schrijft in Romeinen 12 dat wij ons moeten “toeleggen op de gastvrijheid” (vs.13). Met andere woorden: we moeten hier een issue van maken in ons leven, het moet belangrijk voor ons zijn. Dat is “onze redelijke godsdienst” (vs.1). Dat is wat ons anders moet maken. “Word niet aan deze wereld gelijkvormig, maar word innerlijk veranderd door de vernieuwing van uw gezindheid om te kunnen onderscheiden wat de goede, welbehaaglijke en volmaakte wil van God is” (vs.2). Want, zoals een bekend gezegde luidt: ‘Wie de vreemdeling ontvangt, ontvangt Christus Zelf’ (Mt.10:40; 25:35).